رؤسای جمهور روسیه و ایران، روز گذشته یک معاهده جامع راهبردی در مسکو امضا کردند؛ یکی از محورهای این سند که روسها تا سه ماه پیش زیر بار امضایش نمیرفتند، موضوع صادرات گاز به ایران است. ایران با یک بحران گازی مواجه است و برای تأمین نیازهای خود، به دنبال گاز است، چه گاز ترکمنستان باشد و چه گاز روسیه اما آیا ابعاد و عمق این قرارداد واقعی است و میتوان روی آن حسابی باز کرد؟ برای پاسخ به این پرسش باید به یک نکته مهم را با دقت مرور کرد: «تاریخ روابط انرژی ایران و روسیه.»
روسیه پوتین، یک تفاوت جدی با روسیه قبل از خود دارد، تفاوتی که به نفت و گاز مربوط است. وقتی پوتین در سال ۲۰۰۰ میلادی به قدرت رسید، روی انرژیهای فسیلی دست گذاشت و با تغییرات ساختاری در شرکتهای نفتی و گازی روسیه و برگرداندن سهام واگذار شده به دولت، در کمتر از یک دهه، تولید نفت و گاز خود را بیش از دوبرابر کرد.
یکی از مهمترین محورهای سند امنیت ملی روسیه، به گارانتی بازارها مربوط میشد؛ بر اساس استراتژی ملی که پوتین طراحی و اجرایش کرده، این کشور در برقراری توازنهای منطقهای و جهانی از نفت و گاز بهترین بهره را برده است. روسها معتقدند در حوزه انرژی، منافعشان بر اساس سه اصل «صادرات انرژی، ترانزیت انرژی و هدایت انرژی» خلاصه شده است.
بر اساس این استراتژی و اصول راهبردی روسیه، ایران نه یک شریک، بلکه یک رقیب بزرگ محسوب میشود، کشوری که بهعنوان بزرگترین دارنده ذخایر نفت و گاز شناخته میشود، بنابراین ایران ضعیف و قفل شده در یک چارچوب تحریمی، بیشتر میتواند منافع ملی تزارها را تأمین کند تا ایرانِ آزاد در بازار انرژی. با این مقدمه، بهتر میتوان همکاریها و تفاهمنامههای آغشته به انرژی ایران و روسیه را طی دو دهه اخیر بررسی کرد.
یکی از پروژههایی که در زمان محمود احمدینژاد بهویژه در دوران دوم ریاستجمهوریاش در دستور کار قرار گرفت، نهایی کردن صادرات گاز به پاکستان و هندوستان بود. خط لولهای که به خط لوله صلح معروف بود؛ اما هندیها به دلیل فشار آمریکا، تصمیم گرفتند کنار بکشند تا در نهایت، پاکستان بماند.
وقتی اسلام آباد اعلام کرد به دلیل تحریم نمیتواند برای ساخت لوله صلح در خاک خود سرمایه خارجی مهیا کند، گازپروم به ایران آمد و تفاهمنامهای را برای ساخت خط لوله صادراتی گاز به پاکستان امضا کرد. این شرکت به ایران اطمینان داد هیچ جای نگرانی وجود ندارد، پول روسی به ایران کمک میکند گازش به پاکستان برسد اما به صورت پنهانی، در حال آماده سازی طرح خود برای صادرات گاز مایع خود به پاکستان بود؛ طرحی که مسئولان ایرانی از آن بی اطلاع بودند.
در همان دوران، روسیه با نزدیک کردن خود به ایران، به تهران اطمینان داد آماده است جای خالی شرکتهای غربی را در ایران پر کرده و منافع تهران را تأمین کند. در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۷تا صدای تحریم شنیده شد، الکسی میلر مدیرعامل گازپروم و بازوی گازی سیاست خارجی پوتین، به ایران آمد و در دیدار اختصاصی با رئیسجمهور وقت، به او گفت گازپروم آماده است در توسعه میادین نفتی و گازی ایران، سرمایهگذاری سنگینی کند.در همان روزها، غلامحسین نوذری وزیر نفت بود و با میلر، تفاهمنامه سرمایهگذاری امضا کرد و روسها قول دادند بهزودی کار خود را در ایران شروع میکنند اما خبری نشد؛ به نظر میرسید روسیه با علم بر اینکه بهزودی تهران مورد تحریم قرار میگیرد، به دولت نهم اطمینان داد نگران آینده نباشد، آنها در کنار ایران هستند.وقتی تحریمهای آمریکا هم اجرایی شد، روسیه بهسرعت جای ایران را در بازار اروپا گرفت و خلا ۵۰۰ هزار بشکهای نفت کشورمان را با نفت خود (پایه نفت اورال) پر کرد تا یکی از برندگان تحریم نفتی ایران باشد.