فیروزه نعیمی، روزنامه نگار:
در حالی که بحران انرژی و تهدیدهای زیست محیطی ناشی از انباشت زباله، به چالشی جهانی تبدیل شده، بسیاری از کشورها به استفاده از فناوریهای نوین برای تبدیل زباله به انرژی روی آوردهاند. در ایران نیز، با وجود تولید روزانه هزاران تن زباله شهری و صنعتی، بهرهبرداری مؤثر از این منبع انرژی تجدیدپذیر همچنان در مراحل ابتدایی باقی مانده است.
پسماند؛ تهدید زیست محیطی یا فرصت انرژی؟
بر اساس گزارشهای رسمی، روزانه حدود ۵۸ هزار تن زباله در ایران تولید میشود که بخش عمدهای از آن در شهرهای بزرگ مانند تهران، مشهد، اصفهان و شیراز انباشته میشود.
این در حالی است که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، زباله نه به عنوان تهدید، بلکه به عنوان منبعی ارزشمند برای تولید انرژی، گرما و حتی سوخت زیستی تلقی میشود.
تبدیل زباله به انرژی (Waste-to-Energy) فرآیندی است که طی آن مواد آلی و قابل احتراق موجود در پسماند، از طریق روشهایی مانند سوزاندن، هضم بیهوازی، پیرولیز یا گازیسازی به برق، گرما یا سوخت مایع و گازی تبدیل میشوند. این رویکرد نه تنها به کاهش حجم زبالههای دفنی کمک میکند، بلکه در کاهش انتشار گازهای گلخانهای و تأمین بخشی از انرژی مورد نیاز نیز نقشآفرین است.
ایران؛ ظرفیت بالا، بهرهوری پایین
با وجود حجم عظیم زباله تولیدی، ظرفیت فنی و زیرساختی ایران در زمینه تولید انرژی از پسماند بسیار محدود است. به گفته مسئولان سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور تنها حدود ۳ درصد از زبالههای شهری در حال حاضر بازیافت یا به منظور تولید انرژی استفاده میشود. مابقی یا دفن میشوند یا به صورت غیر بهداشتی رها میگردند.
در تهران، روزانه حدود ۷ هزار تن زباله تولید میشود که تنها حدود ۲۰۰ تن آن در کارخانههای فرآوری و تولید انرژی مانند نیروگاه آرادکوه مورد استفاده قرار میگیرد. این در حالی است که این مجموعه ظرفیت بسیار بالاتری برای بازیافت و تولید انرژی دارد اما به دلیل مشکلات فنی، مدیریتی و تأمین مالی، کمتر از توان واقعی خود عمل میکند.
فناوریهای رایج در تبدیل زباله به انرژی
کشورهای مختلف بسته به شرایط اقلیمی، اقتصادی و نوع پسماند، از فناوریهای متنوعی برای تولید انرژی از زباله بهره میبرند:
سطح عمومی: آموزش و فرهنگسازی برای تفکیک زباله از مبدأ و استفاده از ظرفیت مشارکت مردمی در کاهش حجم پسماند.
فرصتهای اقتصادی و اشتغالزایی
صنعت تبدیل زباله به انرژی علاوهبر آثار زیستمحیطی مثبت، پتانسیل بالایی در ایجاد اشتغال نیز دارد. طبق برآوردهای اتاق بازرگانی تهران، ایجاد هر نیروگاه زبالهسوز متوسط میتواند حدود ۳۰۰ فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کند. همچنین، با فعالسازی بخش خصوصی در این حوزه، میتوان درآمد پایداری برای شهرداریها نیز تعریف کرد.
آینده تولید انرژی از زباله در ایران
با افزایش بهای حاملهای انرژی و تشدید بحرانهای زیست محیطی، نگاهها به سمت منابع تجدیدپذیر معطوف شده است. پسماند، به عنوان منبعی در دسترس، پایدار و نسبتاً ارزان، میتواند نقش مهمی در سبد انرژی کشور ایفا کند. اما تحقق این هدف نیازمند یک عزم ملی، سرمایهگذاری هدفمند و تحول در نگاه مدیریتی به پسماند است.
زباله در ایران هنوز بیشتر به عنوان معضل دیده میشود تا منبع. در حالی که کشورهایی مانند سوئد، ژاپن و چین از این منبع برای تولید انرژی پاک بهره میبرند، ایران همچنان درگیر چالشهای زیرساختی، قانونی و مدیریتی است. اگر چه حرکتهایی در سطح طرحهای آزمایشی صورت گرفته، اما برای تبدیل زباله به منبعی پایدار در تولید برق، نیازمند اقداماتی فراگیر، سیاستگذاری مؤثر و جلب مشارکت بخش خصوصی هستیم.
آینده انرژی پاک ایران، شاید بیش از آنکه در میدانهای نفتی باشد، در مراکز بازیافت و فرآوری پسماند نهفته است.
سوزاندن مستقیم (Incineration): یکی از رایجترین روشها در کشورهای اروپایی که طی آن زبالهها سوزانده شده و انرژی گرمایی حاصل از احتراق به برق یا گرما تبدیل میشود.
هضم بیهوازی (Anaerobic Digestion): این روش بیشتر برای زبالههای آلی مانند ضایعات غذایی یا دامی استفاده میشود و گاز متان تولیدی برای تولید برق یا سوخت به کار میرود.
پیرولیز و گازیسازی: فناوریهای پیشرفتهای هستند که با تبدیل زباله به گازهای سنتز، امکان تولید برق یا سوختهای مایع و گازی را فراهم میکنند.
ایران تاکنون تمرکز بیشتری بر روش سوزاندن داشته، اما کارشناسان معتقدند با توجه به ترکیب پسماندهای شهری، استفاده از هضم بیهوازی و گازیسازی نیز میتواند مقرونبهصرفه و پایدار باشد.
تجربههای موفق جهانی
سوئد: بیش از ۹۹ درصد از زبالههای شهری در این کشور بازیافت یا برای تولید انرژی استفاده میشوند. حتی سوئد بخشی از زباله سایر کشورها را نیز وارد میکند تا به عنوان سوخت نیروگاههای زبالهسوز مصرف کند.
ژاپن: با بهرهگیری از فناوریهای نوین، بیش از ۷۰ درصد از زبالهها به طور مستقیم به انرژی تبدیل میشوند.
چین: به عنوان بزرگترین تولیدکننده زباله جهان، در سالهای اخیر سرمایهگذاری گستردهای در حوزه ساخت نیروگاههای زبالهسوز انجام داده و تاکنون بیش از ۳۰۰ نیروگاه فعال در این کشور احداث شدهاند.
موانع اصلی توسعه در ایران
علیرغم وجود طرحهای آزمایشی و پروژههای معدود، ایران در زمینه تبدیل زباله به انرژی با موانع متعددی مواجه است:
نبود قوانین پایدار حمایتی: بسیاری از سرمایهگذاران از نبود تضمینهای دولتی برای خرید برق تولیدی گلایه دارند.
مشکلات جذب سرمایهگذار خارجی: تحریمها و عدم شفافیت در فرآیندهای اداری، مانعی برای ورود فناوری و سرمایه خارجی است.
فقدان تفکیک پسماند از مبدأ: بدون تفکیک زبالههای خشک و تر، فرآیند بازیافت و تبدیل انرژی بسیار دشوار و پرهزینه میشود.
مدیریت سنتی پسماند: شهرداریها هنوز نگاه خدماتی و نه اقتصادی به حوزه مدیریت پسماند دارند.
ضعف دانش فنی بومی: نبود نیروی انسانی متخصص و آموزشدیده در حوزه فناوریهای نوین از دیگر چالشهای مهم است.
سیاستهای حمایتی؛ نیاز به تحول ساختاری
کارشناسان معتقدند برای توسعه صنعت Waste-to-Energy در ایران، لازم است سیاستگذاریهای حمایتی در سه سطح دنبال شود:
سطح حاکمیتی: تدوین قوانین الزامآور برای شهرداریها، اختصاص یارانه به پروژههای انرژی از زباله و الزام صنایع به مشارکت در این فرآیند.
سطح شهرداریها: ایجاد سازمانهای تخصصی پسماند با رویکرد اقتصادی، انعقاد قراردادهای BOT با سرمایهگذاران داخلی و خارجی و ارتقای فرآیند تفکیک زباله.
