فیروزه نعیمی، روزنامه نگار:
در روزهایی که شاخص کیفیت هوای تهران بار دیگر به مرز هشدار نزدیک می‌شود، مسئله پایش و کنترل آلودگی هوا به یکی از دغدغه‌های اصلی شهروندان و کارشناسان محیط زیست بدل شده است. تهران با بیش از ۹ میلیون نفر جمعیت، در میان پیچیدگی‌های اقلیمی، ترافیکی و صنعتی، به یکی از نمونه‌های کلاسیک شهرهای درگیر با بحران آلودگی هوا تبدیل شده است. در همین زمینه گفت‌وگویی داشتیم با فاطمه کریمی؛ دکترای محیط‌زیست، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تا درباره سازوکار پایش هوای تهران، منشأ آلودگی‌ها و وضعیت فناوری‌های مورد استفاده بیشتر بدانیم.
سازوکار و فناوری ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا در تهران به چه صورت است؟
ایستگاه‌های سنجش و پایش کیفیت هوای تهران از جمله دقیق‌ترین تجهیزات زیست‌محیطی در کشور هستند. این دستگاه‌ها بر اساس استانداردهای ملی و بین‌المللی به‌صورت پیوسته میزان آلاینده‌های اصلی را اندازه‌گیری می‌کنند که مبنای اعلام وضعیت آلودگی هوا هستند.
شرکت کنترل کیفیت هوا در حال حاضر، ۱۹ ایستگاه فعال در سطح شهر تهران دارد، علاوه بر این سازمان حفاظت محیط زیست نیز حدود ۱۵ ایستگاه سنجش، پایش و اطلاع‌رسانی وضعیت کیفیت هوای تهران را بر عهده دارند.
دستگاه‌های سنجش مورد استفاده در این ایستگاه‌ها عمدتاً وارداتی هستند و از کشورهای دارای فناوری پیشرفته مانند استرالیا، ژاپن، چین و برخی کشورهای اروپایی تأمین می‌شوند. البته در سال‌های اخیر گام‌هایی در جهت بومی‌سازی فناوری پایش آلودگی هوا برداشته شده است، اما هنوز تا رسیدن به خودکفایی کامل در این حوزه فاصله داریم.
ایستگاه‌ها بر اساس استانداردهای بین‌المللی از جمله EPA (آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا) و سازمان جهانی بهداشت (WHO) طراحی شده‌اند. مهم‌ترین آلاینده‌هایی که به‌صورت مستمر در این ایستگاه‌ها اندازه‌گیری می‌شوند، عبارت‌اند از:
منواکسید کربن (CO)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂)
اکسیدهای نیتروژن (NOₓ)، ازن (O₃)
ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون (PM₂.₅)
ذرات معلق کوچکتر از ۱۰ میکرون (PM₁₀)
طی روزهای گذشته در پاییز امسال، میانگین شاخص کیفیت هوا در بیشتر روزها در محدوده شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس قرارداشته است این در حالی است که برخی مناطق و ایستگاه‌های شهر شرایط نامطلوب تری را در مدت مذکور تجربه کرده‌اند.
در برخی از ایستگاه‌ها ترکیبات آلی فرار (VOC) و کربن سیاه نیز پایش می‌شوند تا تصویری جامع‌تر از وضعیت آلایندگی به‌دست آید.
داده‌های حاصل از این سنجش‌ها، پایه محاسبه شاخص کیفیت هوا هستند. شاخص نهایی (AQI) بر اساس آلاینده‌ای که بیشترین مقدار نسبت به حد مجاز را دارد تعیین می‌شود. به‌عبارت ساده‌تر، اگر در روزی خاص غلظت ذرات معلق بیشتر از سایر آلاینده‌ها باشد، شاخص کلی هوا بر اساس آن محاسبه می‌شود.
شاخص کیفیت هوا چگونه تفسیر می‌شود؟
شاخص کیفیت هوا یا AQI عددی بین صفر تا ۵۰۰ است که میزان آلودگی را از «پاک» تا «خطرناک» نشان می‌دهد:
۰ تا ۵۰؛ پاک، ۵۱ تا ۱۰۰؛ قابل قبول، ۱۰۱ تا ۱۵۰؛ ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۵۱ تا ۲۰۰؛ ناسالم، ۲۰۱ تا ۳۰۰؛ بسیار ناسالم ، بالای ۳۰۰؛ خطرناک
در حال حاضر، میانگین کیفیت هوای تهران با آلاینده شاخص PM₂.₅ معمولاً بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ در نوسان است و اغلب در وضعیت «ناسالم برای گروه‌های حساس» قرار دارد.
به‌عنوان مثال، غلظت ۹۰۰۰ ppb از آلاینده منواکسید کربن در نگاه اول زیاد به‌نظر می‌رسد، اما طبق طبقه‌بندی EPA، معادل شاخص ۹۶ و در محدوده قابل قبول است. شاخص‌ها براساس مطالعات اپیدمیولوژیک و استانداردهای جهانی تنظیم شده‌اند.
مهم‌ترین آلاینده هوای تهران در حال حاضر کدام است؟
در شرایط فعلی، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون (PM₂.₅) و کمتر از ۱۰ میکرون (PM₁₀) بحرانی‌ترین آلاینده‌های هوای تهران هستند. این ذرات به‌دلیل ابعاد بسیار ریز، می‌توانند وارد سیستم تنفسی و حتی جریان خون شوند و آثار جدی بر سلامت عمومی بگذارند.
منشأ اصلی این ذرات در تهران، احتراق ناقص سوخت در خودروها، کامیون‌ها، وسایل گرمایشی، فعالیت‌های صنعتی، کارگاه‌های ساختمانی و حتی گرد و غبار طبیعی است.
خشکسالی و کاهش بارندگی در سال‌های اخیر نیز موجب شده است که ذرات معلق برای مدت طولانی‌تری در جو باقی بمانند. در زمستان‌ها نیز پدیده‌ی وارونگی دما (Inversion) باعث انباشت آلاینده‌ها در لایه‌های پایین جو می‌شود و شرایط را برای شکل‌گیری روزهای ناسالم فراهم می‌کند.
آلاینده ازن (O₃) نیز دومین شاخص آلایندگی تهران در ماه‌های گرم سال است.
فعالیت صنایع تا چه حد در آلودگی جنوب تهران مؤثر است؟
فعالیت صنایع و کارگاه‌ها در محورهایی چون جاده ساوه، جاده قدیم و آزادراه تهران–قم به‌طور قطع در غلظت برخی آلاینده‌ها به‌ویژه دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) نقش دارد. با این حال، این تنها عامل نیست.
کاهش بارش‌ها، گسترش خشکسالی و وقوع طوفان‌های گرد و غبار نیز در سال‌های اخیر تأثیر زیادی بر افزایش ذرات معلق داشته‌اند. در واقع، مسئله اصلی آلودگی هوای تهران، ذرات معلق (PM₂.₅) است که بیشترین سهم را در بالا رفتن شاخص کلی دارد.
در فصول مختلف، آلاینده‌ها چه تفاوتی دارند؟
در فصل‌های پاییز و زمستان، ذرات معلق (PM₂.₅) شاخص‌ترین آلاینده‌ها هستند. سرمای هوا و افزایش مصرف سوخت، به‌ویژه در وسایل گرمایشی و تردد خودروها همراه با پایداری جوی موجب می‌شود آلودگی در سطح شهر انباشته شود.
در فصول گرم‌تر، آلاینده ازن (O₃) که از واکنش‌های شیمیایی بین ترکیبات آلی فرار و اکسیدهای نیتروژن در حضور نور خورشید تشکیل می‌شود، شاخص را بالا می‌برد. بنابراین هر فصل الگوی خاص خود را دارد و مدیریت کیفیت هوا باید متناسب با شرایط جوی تنظیم شود.
داده‌های پایش آلودگی چه کاربردی در مدیریت شهری دارند؟
اطلاعات ثبت‌شده توسط ایستگاه‌ها، مبنای تصمیم‌های اجرایی مانند تعطیلی مدارس، اعمال محدودیت ترافیکی، اطلاع‌رسانی به گروه‌های حساس و طرح‌های کاهش آلودگی است.این داده‌ها همچنین برای تحلیل روندهای بلندمدت، تدوین سیاست‌های محیط‌زیستی و برنامه‌ریزی کلان شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سال‌های اخیر شاهد افزایش پدیده گرد و غبار بوده‌ایم. دلیل آن چیست؟
وزش بادهای شدید، فعال شدن کانون‌های گرد و خاک در اطراف تهران و استان‌های همجوار، موجب شکل‌گیری توده‌های غبار و افزایش ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون می‌شود.
ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خشک، از تغییرات اقلیمی به‌شدت تأثیر می‌پذیرد. خشکسالی، کمبود آب و خشک شدن تالاب‌ها از عوامل اصلی گسترش چشمه‌های گرد و غبار هستند.
راهکارها نیز باید در سطح ملی و منطقه‌ای دنبال شوند؛ از جمله احیای تالاب‌ها و رودخانه‌ها، کاشت پوشش گیاهی مقاوم، تثبیت شن‌های روان و همکاری با کشورهای همسایه برای کنترل چشمه‌های گرد و غبار فرامرزی.
کنترل مؤثر آلودگی هوا نیازمند ترکیبی از فناوری پیشرفته، سیاست‌گذاری علمی، همکاری منطقه‌ای و تغییر الگوهای مصرف است. باید به سمت توسعه فناوری‌های بومی پایش و کنترل آلودگی حرکت کنیم تا ضمن کاهش وابستگی خارجی، بتوانیم داده‌های دقیق‌تر و مداوم‌تری برای تصمیم‌گیری‌های کلان در اختیار داشته باشیم.
تهران در میانه‌ی چالش اقلیم خشک، ترافیک سنگین و فعالیت صنعتی، برای تنفس سالم نیازمند نگاه جامع است. پایش دقیق، سیاست‌گذاری علمی و هماهنگی بین‌نهادی می‌تواند روزی این شهر را از فهرست آلوده‌ترین پایتخت‌های جهان خارج کند؛ روزی که شاید شاخص کیفیت هوا، نه هشدار، بلکه نشانه‌ای از سلامت جمعی باشد.