زهرا زارع، روزنامه نگار:
تالاب‌ها از جمله زیست‌بوم‌های حیاتی کره زمین‌اند که نقش بی‌بدیلی در حفظ تعادل اکولوژیکی، ذخیره‌سازی آب، تصفیه طبیعی، و پشتیبانی از تنوع زیستی ایفا می‌کنند. در ایران، تالاب هورالعظیم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تالاب‌های مرزی، نه‌تنها میراث طبیعی بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی جنوب کشور محسوب می‌شود. این تالاب که در مرز ایران و عراق واقع شده، در گذشته نه‌چندان دور، مأمن هزاران گونه جانوری و گیاهی، و منبع معیشت صدها خانوار محلی بوده است.
هورالعظیم، که در زبان عربی به معنای «تالاب بزرگ» است، مجموعه‌ای از آبراه‌ها، نیزارها، جزایر کوچک و پهنه‌های آبی‌ست که در استان خوزستان، بین شهرستان‌های دشت آزادگان و هویزه گسترده شده. این تالاب بخشی از تالاب‌های بین‌النهرین محسوب می‌شود و حدود یک‌سوم آن در ایران و دو‌سوم دیگر در عراق قرار دارد. قدمت این تالاب به بیش از ۵۰ هزار سال می‌رسد و در طول تاریخ، نقش استراتژیک و زیست‌محیطی مهمی ایفا کرده است.
اما امروز، این نگین سبز خاورمیانه در آستانه نابودی‌ست. آتش‌سوزی‌های گسترده، قطع حق‌آبه، فعالیت‌های نفتی، و بی‌توجهی مدیریتی، هورالعظیم را به صحنه‌ای از مرگ تدریجی تبدیل کرده‌اند. این گزارش نگاهی اجمالی و تحلیلی به وضعیت فعلی تالاب، عوامل تهدیدکننده، و دیدگاه کارشناسان دارد.
اهمیت زیست‌محیطی و تاریخی تالاب هورالعظیم
هورالعظیم یکی از غنی‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و خاورمیانه است. این تالاب زیستگاه بیش از ۵۰۰ گونه پرنده، ده‌ها گونه ماهی، خزنده، پستاندار و گیاهان آبزی‌ست. به گفته محمد درویش، پژوهشگر برجسته محیط زیست، «هورالعظیم به‌تنهایی تنوع پرندگانش با کل قاره اروپا برابری می‌کند». این تالاب همچنین نقش مهمی در کنترل ریزگردها، تعدیل دمای منطقه، و حفظ منابع آبی دارد.
در دوران جنگ ایران و عراق، هورالعظیم به‌عنوان یک مانع طبیعی و مسیر نفوذ استراتژیک برای نیروهای ایرانی مورد استفاده قرار گرفت. عملیات‌هایی چون خیبر و بدر در دل این تالاب انجام شد و هزاران شهید غواص در این منطقه جاودانه شدند.
بحران‌های زیست‌محیطی و آتش‌سوزی‌های اخیر
در سال‌های اخیر، هورالعظیم با بحران‌های متعددی روبه‌رو شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. آتش‌سوزی‌های گسترده در بخش عراقی تالاب
در تابستان ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳، بیش از ۲۲ هزار هکتار از بخش عراقی تالاب دچار آتش‌سوزی شد. دود ناشی از این آتش‌سوزی‌ها شهرهای رفیع، بستان، هویزه، سوسنگرد و حتی اهواز را درگیر کرد و سلامت عمومی مردم را به خطر انداخت. محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، اعلام کرد که «تابستان، فصل مرگ خاموش تالاب هورالعظیم است» و هشدار داد که ادامه این روند می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد.
۲. قطع حق‌آبه و خشکسالی
با وجود بارندگی‌های فصلی، آبگیری تالاب به‌ویژه در بخش ایرانی آن بسیار محدود بوده. کارشناسان معتقدند که برای احیای تالاب، حداقل ۴ تا ۵ میلیارد مترمکعب آب نیاز است، در حالی که این میزان به‌طور مستمر تأمین نمی‌شود. قطع حق‌آبه نه‌تنها باعث خشکی تالاب شده، بلکه منجر به افزایش ریزگردها و کاهش کیفیت هوا در خوزستان شده است.
۳. فعالیت‌های نفتی و استخراج بی‌رویه
یکی از عوامل اصلی تخریب تالاب، فعالیت‌های نفتی در منطقه است. طبق گزارش‌ها، بخش‌هایی از هورالعظیم با مجوز شورای عالی امنیت ملی برای استخراج نفت خشک شده‌اند. شرکت چینی CNPC با هدف کاهش هزینه‌ها، پیشنهاد خشک‌کردن تالاب را مطرح کرد و این پیشنهاد پذیرفته شد. احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی، تأیید کرده که «پروژه‌های نفتی در هورالعظیم بدون مجوزهای زیست‌محیطی اجرا شده‌اند» و این موضوع آسیب‌های جدی به اکوسیستم وارد کرده است.
پیامدهای اجتماعی و انسانی
خشک شدن تالاب هورالعظیم فقط یک بحران زیست‌محیطی نیست، بلکه یک فاجعه انسانی نیز هست. بسیاری از ساکنان محلی که معیشت‌شان وابسته به صید ماهی، پرورش گاومیش، و برداشت نی بود، اکنون با بیکاری، مهاجرت اجباری، و مشکلات تنفسی مواجه‌اند. طبق گزارش سلامت نیوز، در سال گذشته بیش از هزار نفر در خوزستان به دلیل آلودگی هوا جان باخته‌اند که یکی از دلایل اصلی آن، تخریب تالاب هورالعظیم بوده است.
دیدگاه کارشناسان و امکان احیای تالاب
محمد درویش کارشناس محیط زیست تأکید کرد که «هورالعظیم راهبردی‌ترین تالاب ایران است و اگر از دست برود، نسل آینده هرگز ما را نخواهد بخشید». او معتقد است که احیای تالاب هنوز ممکن است، به شرط آن‌که ایران و عراق همکاری کنند و حق‌آبه تالاب را تأمین نمایند.
او می‌گوید: «اگر فقط ۵ میلیارد مترمکعب از آب رودخانه‌های کرخه، دجله و فرات به تالاب اختصاص یابد، می‌توان حیات پایدار را به آن بازگرداند. این رقم در مقایسه با آورد آبی این
رودخانه‌ها بسیار ناچیز است و قابل تأمین.»
هورالعظیم، آزمون وجدان ملی
تالاب هورالعظیم امروز در آستانه نابودی‌ست، اما هنوز می‌توان آن را نجات داد. این تالاب نه‌تنها یک زیست‌بوم بی‌نظیر، بلکه بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی ایران است. آتش‌سوزی‌ها، خشکسالی، و فعالیت‌های نفتی، زخم‌هایی عمیق بر پیکر این تالاب وارد کرده‌اند، اما با اراده ملی، همکاری منطقه‌ای، و بازنگری در سیاست‌های توسعه، می‌توان امید را به هورالعظیم بازگرداند.
هورالعظیم، آیینه‌ای‌ست که در آن می‌توان صداقت، مسئولیت‌پذیری، و آینده‌نگری جامعه ایرانی را دید. اگر امروز برای نجات آن اقدام نکنیم، فردا شاید خیلی دیر باشد.